İnsanoğlu, var oluşundan bu yana sorular soran ve bunların cevaplarını bulmaya çalışan akıl sahibi bir varlıktır. Akıl beraberinde onun düşünen varlık olmasını sağlamıştır. Var eden ve var edilen arasındaki ilişki, bu anlamda ontolojik bir sorun kapsamında tartışılması gereken bir alan olarak görülmelidir.

Bu kapsamda deizm, vahiy ve ilham gibi Yaratıcı’nın inayetiyle bahşettiği hakikat sahasını kendisine özgü bir problem alanı olarak kabul etmektedir. Bununla birlikte deizm vahyin sunduğu Tanrı, din ve kutsalı reddetmektedir. Akıl ile düşünülebilen bir Tanrı’yı kabul eden deizm, aşkın varlığı insana benzetmeyi (teşbih) ve teslisi (üçlü Tanrı inancını) reddeden bir düşünce akımı ve ekolüdür. Peygamber ve dine gerek olmadığını iddia eden deizm, ‘akıl dini’ veya ‘tabiî din’ kavramlarıyla aslında ‘doğal bir dini’ benimsediğini de ortaya koymaktadır. Aydınlanma filozofları Voltaire ve Rousseau, bu dinî ve felsefî tavrı benimseyerek teizme (bir Tanrı’nın varlığını kabul etmek) karşı bir konumda varlık sergilemektedir.

Deizmi, teizmle karıştırmamak gerekmektedir. Zira teizm; vahiy, kitap, din ve peygamberi kabul ederek deizmden ayrıldığı ilkeleri belirginleştirmektedir. Ancak deizm, varlığın özgür iradeli ilk prensini de kabul etmez. O, daha çok doğa olaylarını maddeye bağladığı için materyalizme yaklaşan bir tavır içindedir. Bazı düşünce adamları, deizme Türkçe karşılık olarak ‘yaradancılık’ adını vermişlerse de bu metafizik bir yanlışlığı beraberinde getirmektedir. Örneğin aklı ve deneyi(mi) öne çıkaran bir filozof olarak Aristo, bu bağlamda kabul ettiği Tanrı’ya yaratma gücünü vermekten kaçınmaktadır. Bu açıdan deizme, ‘yaradancılık demekten ziyade ‘ilahcılık’ denmesi daha uygundur. (Süleyman Hayri Bolay, Felsefe ve Doktrinler Sözlüğü, 10 baskı, Ankara 2009, 172.)

Akıl yoluyla tasavvur edilen bir Tanrı’nın varlığını kabul eden deizm, on altıncı yüzyılda ortaya çıkmıştır. Evrene, dünyaya, maddeye ve insana müdahale etmeyen ilâhı kabul eden deizm, Tanrı’nın varlık açısından değil de etkinlik açısından tabiatın üstünde ve bütünüyle dışında olduğunu ileri sürmektedir. Bu düşünce akımına göre, Tanrı evreni yarattıktan sonra kendi yasalarına uygun bir düzenek içinde onu kendisiyle baş başa bırakmıştır.

Akıl ve bilime verilen sonsuz bir değer sonucunda deizm, varlığa, zamana, duaya müdahale etmeyen ve karşılık vermeyen ‘eli kolu bağlanmış’, ‘köşesine çekilmiş’ bir Tanrı’nın arayışı içindedir.

Temel iddialarına bakıldığında deizm, Tanrı’ya ilk sebep olarak varlığı hareket(e) veren/geçiren ontik bir vazife vermektedir. Bu kapsamda Tanrı, alemi yöneten değişmez yasaları koymuştur.

Tanrı, deizme göre, yaratılışa ve yarattığı aleme hiçbir şekilde içkin değildir. Tıpkı bir saatçinin saati meydana getirip, kurduktan sonra, saatiyle ilişkisinin kalmaması gibi, aleme aşkındır, yani ona müdahale etmez.           

Deizm için akıl ile din birbiriyle uyum içerisindedir. Hatta din, akla tabi olmak durumundadır. Bu çerçevede dinin ilkeleri, aklın rehberliğinde ele alınmalıdır. Ayrıca bu akım, mistik unsurlara ve mucizelere yer verilmesine de şiddetle karşı çıkmaktadır (Ahmet Cevizci, Felsefe Sözlüğü, 2. Baskı, Ankara 1996, 171-172). Böylece sınırlı bir Tanrı tasavvurunu benimseyen deizm, dünyevileşme ve sekülerleşmeye geniş zemin kazandırmaya çalışmaktadır.

On altıncı yüzyılda ateizme karşı felsefî bir akım olarak ortaya çıkan deizm, aydınlanma döneminde Kilise, din ve inanç sistemini sorgulayıp eleştiren ‘akıl dini’ savunucularının öğretisi haline dönüşmüştür (Bedia Akarsu, Felsefe Terimleri Sözlüğü, 6. Baskı, İstanbul (trz), 196).

Tanrı’nın varlığını sorgulamaksızın onu kısıtlayan ve sınırlandıran bir anlayışın temsilcisi olarak deizm, aslında ruhbanlığa ve Kilise otoritesine karşı bir başkaldırı hareketi olarak ortaya çıkmıştır. Deizmi, ateist bir hareket olarak düşünmek gerçeği yansıtmamaktadır. Ancak, Kiliseyi ve azizleri masum (günahsız/hatasız) kabul eden dogmatiklere göre, deistler ateistlerle bir kabul edilmişlerdir. Yaratıcı Tanrı inancını savunan deizm, on yedinci yüzyılda Kiliseden ayrılarak İncili ve Kilise öğretisini reddeden bir akım olmuştur.