Varlık ve varoluşla ilgili sorular, tarih boyunca insan zihnini meşgul etmiştir.  Böylece fizik ve metafizik alanına giren soruların cevapları, insanoğlunun temel problemleri çözümünde etkiler bırakmıştır.

Bazı düşünce sistemleri de vardır ki, soru sormayı ve soruları dahi gündemlerine almamışlardır. İşte bunlardan birisi felsefede ‘nihilizm’ olarak bilinmektedir. Nihilizm, ‘hiçbir şeyin var olmadığını, hiçbir şeyin bilinemeyeceğini’ bildiren felsefî bir akımdır.

Varlığı, değerleri ve ahlâkı kabul etmeyen nihilizmin köklerini Antik Yunan’da (Gorgias) bulmak mümkündür. Nihilizm kavramını ilk defa Friedrich Jacobi, on dokuzuncu yüzyılın başlarında kullanmıştır. Bu düşünce akımı, Rusya’da aydınlar arasında yaygınlık kazanmıştır. Nihilizm, sanat, ahlâk, siyaset, bilgi gibi birçok alanda etkili olmuş ve taraftar bulmuştur.

Nihayetinde ‘hiççilik’ olarak kabul edilen nihilizm, genel olarak tüm varlığı reddeden bir anlayıştır. Var olan her şeyin bir anlam ve değerinin olmadığını savunmaktadır. Bundan dolayı ahlâkî, siyasî ve dinî sistemlere karşı olmuştur. Aslında nihilist için her türlü bilgi, değer ve anlam insanın varlıklara yüklediği ‘hiç’lerdir. Şüphe ve eleştiri, nihilist için en çok başvurulan bir yöntem olarak kabul edilmektedir.

Nihilist, bilgi alanında her türlü bilginin bir aldanma ve yanılsama olduğunu, yani bilginin olmadığını ileri sürer. Değerler sahasında ise insan fiillerinin belirleyen değerlerin bulunmadığını kabul eder. Varlık alanında ise, hiçbir şeyin var olmadığına düşünür.

            Metafizik ve ahlâkî olguları kabul etmeyen nihilizmin gözünde değer/düzen karşı çıkılması ve itaat edilmemesi gereken olarak nitelendirilir. Doğru, hakikat ve gerçeklik, nihilist için boştur, anlamsızdır ve karşılığı yoktur.

            Devlet, din, aile ve toplum otoriteleri, nihilist için hiçbir şey ifade etmemektedir. Bilim ve aklın doğruları bile, nihilist için sorunların çözümünde etkili olabilecek unsurlar değildir. Bundan dolayı nihilistler, dinler için müspet bakılacak kişiler değillerdir.

            Dini inancı, değerleri ve kutsalı kabul etmeyen nihilistler, varlığı inkâr ettiği için, Tanrı’nın varlığını da inkâr etmişlerdir. İradenin özgürlüğü ve ahlâkî değerler, nihilist için gerçekliği olmayan hiçlerdir. Böylece onlar, değerleri, inançları ve dinî ilkeleri kabul etmemişlerdir.

            Ahlâkî güç ve olguları kökten reddeden nihilistler, inancın olmadığını savunmak için her türlü bilgi, değer ve inancı inkâr ederler. Böylece onlar, ateistlerle aynı düzlemde buluşmaktadırlar.

Düzen ve otorite, onlar için, karşı konulması gereken unsurlardır. Dolayısıyla hiçbir zaman bunlara itaat edilmez ve boyun eğilmez. Bilimsel verileri ciddiye almakla birlikte bazı nihilistler nezdinde, bilimsel veriler bile ‘hiç’ hükmündedir.

Retçi bir söylemi ilke edinen nihilizm, Tanrı’yı inkâr eden ateizmin daha ötesine geçmektedir. Bu akım, sadece Tanrı’yı değil, bütün metafizikî hakikatleri de reddetmektedir. Nihayetinde nihilizm, hiçbir şeyin varlığını kabul etmeyerek inkâr ortamına sürüklenmektedir.

Siyâsî açıdan nihilizm, Rusya’da gençler arasında yaygınlık kazanan bir parti gibi çalışmıştır. Bu siyasal düşünce, toplumun birey üzerindeki her türlü baskı ve zorlamasını reddetmektedir. Karamsarlık, kötümserlik ve anarşik duruş, nihilistler için, otoritenin mutlak anlamda reddedilmesini gerekli kılmaktadır. İnkârcı, bunalımlı ve olumsuzluk, nihilistin temel özelliklerindendir. Yıkıcı ve başkaldırıcı tavır, nihilist için adeta savunulacak kutsal değerlerdir.

Retçi, inkârcı ve menfi söylemler, nihilistlerin manevî değerleri yıpratmak ve yok etmek için kullandıkları manivelalar haline dönüşmektedir. Sosyal ve siyasal anlamda nihilist, yıkım ve çöküntüye götüren bir mantığın esiridir.

Umutsuzluk ve acziyetin meydana getirdiği zihinsel karışıklık, nihiliste hakikat, ideal, şuur, amaç ve hedef gibi varoluşsal kavramların içinin boş ve hiç olduğunu düşündürmektedir.

Değersizlik ve anlamsızlık sonucunda, bilginin göreceliliğini, ahlâkın boşluğunu, dinin ve inancın hiçliğini kabul eden nihilist, varoluşsal bir zihniyet karışıklığı içindedir. Ona göre doğru ile yanlış, gerçeklik ile gerçekdışılık, varlık ile yokluk, hakikat ile hurafe/sanal arasında bir sınır ve çizgi bulunmamaktadır.

Anlamsız ve amaçsız yaşayan insan için hiçbir değerin bulunamaması, hayatın kıymetini de ortadan kaldırmaktadır. Yaşamaya değer birtakım amaçlar ve hedefler, hayatın gayesine ayrı bir değer katmaktadır.

Değer ve ahlâkın temellendirilmesini kabul etmeyen nihilizm, değerlerin akıl dışı ve anlamsız, keyfi davranışların sonucu olduğuna inanmaktadır. Bununla birlikte nihilizm, toplumsal düzenin yıkılıp ferdin özgürlüğü adına otoritenin zorbalığını karşı çıkılmasını savunmaktadır.

Özetle, “nihilizme göre olduğu gibi dine göre de insan bu dünyada bir yabancıdır. Nihilizme göre, ümitsizce kaybolmuş; dine göre ise, kurtuluşu için ümidi var olan bir yabancı.”[1] (Aliya İzzetbegoviç, Doğu Batı Arasında İslam)